Geschiedenis spoorwegen in en om Roosendaal

Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.

Merksem (IJskelder) - Ekeren - Berendrecht

Dit verslag is bedoeld om in woord en beeld enig inzicht te geven, hoe en waar de tram van de 'Stoomtramweg-Maatschappij Ant-werpen - Bergen op Zoom - Tholen (ABT) en later de 'Nationale Maatschappij van Buurtspoorwegen' (NMVB) reed, in het bijzonder vanaf Merksem (IJskelder) naar Blauwhoef, een kruispunt van wegen ten in de westhoek van de Noorderkempen.

01. De huidige Sint-Bartholomeuskerk aan de zuidzijde van Merksem stamt oorspronkelijk uit de 15e eeuw. In de jaren 1615-1619 vond er een herbouw plaats. Vervolgens werd de kerk vergroot in 1767 en in de jaren 1832-1833 nogmaals. In 1937-1938 kwam er een verbreding van het transept en een groter koor, naar het ontwerp van Jef Huygh. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog werd de toren vernield door bominslagen. Ook andere delen van de kerk, waaronder het transept, werden zwaar beschadigd. Toch kon de kerk in de jaren 1947-1951 in de vooroorlogse toestand worden hersteld. Links staat een foto uit de jaren vóór 1940 en rechts een plaatje met de huidige toestand uit Google Earth, circa 2020.

02. Eenmaal de Sint-Bartholomeuskerk aan de zuidzijde van de lintbebouwing van Merksem (rechtsboven op de kaart) gepasseerd, dan naderde een reiziger vanuit Merksem (links op de kaart uit circa 1890) het beginpunt van zijn reis naar het noorden. Dat was Merksem (IJskelder), genoemd naar een 'ijskelder' in de buurt. Reizigers vanuit Antwerpen (Stad, eigenlijk vanaf Paardenmarkt of Klapdorp) kwamen per paardentram naar Merksem (IJskelder), waar zij dan overstapten op de stoomtrams in de richting Bergen op Zoom of Breda. Via de stoomtram naar Nederland werden in 1887 een heel wat dorpen in de noordwesthoek van de Noorderkempen goed bereikbaar.

03. Op het grote emplacement Merksem (IJskelder) werd het rollend materieel klaargemaakt voor de reis. Steenkolen en water werden ingenomen. Het vuur van de locomotief werd flink opgepookt, waarna op het tijdstip van vertrek een fluitje weerklonk en de reis naar het 'hoge noorden' begon. In het begin van de 'Stoomtramweg-Maatschappij Antwerpen - Bergen op Zoom - Tholen (ABT) reed deze onderneming met doorgaande trams tot Bergen op Zoom, later was dat slechts tot aan de grens bij Ossendrecht.

04. Het tramwegnet van de NMVB in de westhoek van de Noorderkempen, situatie 1912. In geel is het tracé naast de openbare weg aangeduid. Een enkel stuk lag op een vrije baan dwars door de velden, zoals ten noordoosten van Hoevenen.

De trams vanaf Merksem (IJskelder) in noordelijke richting volgden vanaf het begin van de exploitatie in 1887 naar Bergen op Zoom tot in 1929 de oude weg ten oosten van de nieuwe havens van Antwerpen, die driemaal werd doorsneden met een spoor vanaf het toenmalige emplacement Antwerpen Austruweel nabij Ekeren.

De nieuwe havens werden omringd door een 'ringvaart', in aansluiting op de oude vestinggracht (en ook de Kempische Vaart) rond de stad Antwerpen. Of de trams alle spooraansluitingen ongelijkvloers hebben gekruist, is niet bekend, maar uit tekeningen blijkt dat het tramwegtracé op twee plaatsen werd omgelegd in de richting van de 'ringvaart' (zie onder).

05. De trams vanaf Merksem (IJskelder) in noordelijke richting volgden vanaf het begin van de exploitatie per 4 september 1887 naar Bergen op Zoom tot 18 november 1929 de oude weg ten oosten van de nieuwe havens van Antwerpen. Vanaf diezelfde dag volgden alle trams in noordelijke richting vanaf Antwerpen Dam de nieuw aangelegde Noorderlaan tot aan Oorderen, waarbij de oude route tussen Ekeren, Wilmarsdonk en Oorderen definitief buiten dienst ging en werd opgebroken.

06. De spoorweg Antwerpen - Essen / Roosendaal met aansluitende sporen (1435 mm) en het raccordement van de NMVB naar de Kempische Vaart (later Albertkanaal, zie onder) zijn in rood aangegeven. In blauw zijn de sporen van de NMVB (1067 mm, na 1919 gewijzigd in 1000 mm) aangeduid. Tekening Marius Broos, Roosendaal.

07. Na de Eerste Wereldoorlog raakte het emplacement Merksem (IJskelder) steeds minder in gebruik. Zeker vanaf 18 november 1929, toen er doorgaande elektrische trams vanuit het centrum van Antwerpen via de nieuw aangelegde brede Noorderlaan naar de westhoek van de Noorderkempen begonnen te rijden. Daarbij werd Merksem (IJskelder) niet meer aangedaan en ook Ekeren niet. De trams naar Zandvliet reden voortaan als nieuwe lijn 77 rechtstreeks langs de Noorderlaan naar Zandvliet (en zelfs Ossendrecht).

08. Plaatsen als Ekeren, Stabroek, Putte en Kapellen werden voortaan aangedaan via nieuwe in het leven geroepen tramdiensten. De trams via Merksem naar Brasschaat, Polygoon, Wuustwezel, Schoten en Kapellen, bleven nog wel langs de stelplaats Merksem (IJskelder) en de oude route via de Gasthuishoevestraat (5) rijden, totdat in 1934 de nieuwe Ingenieur Menneslaan (10) tot stand kwam tussen de IJzerlaan (2) en Bredabaan (6), tot bij de Sint Bartholomeuskerk in Merksem. Tekening Marius Broos, Roosendaal.

09. In de jaren dertig vertrokken al heel wat buurttrams van de NMVB vanuit de stad op de kort nabij het station Antwerpen-Centraal gelegen Franklin Rooseveltplaats (tot 1945 aangeduid als Victorieplaats). De trams naar de westhoek van de Noorderkempen reden langs de Italielei (linksonder in beeld) en vervolgens langs een lang viaduct (inclusief een boog van 90 graden, midden in beeld) over het voormalige spoorwegemplacement 'Dokken en Stapelplaatsen' naar de Noorderlaan. Inmiddels is dit emplacement al een jaar of vijftien geleden volledig opgebroken. De grond is inmiddels geheel opgevuld met recreatieterrein, hoge flatgebouwen en fietspaden. De oude werkplaats en stelplaats van Antwerpen-Dam (rechts in beeld, links en rechts van het 'Viaduct Dam' over het voormalige emplacement 'Dokken en Stapelplaatsen' zijn echter wel behouden gebleven.

10. Na de boog van 90 graden gaat de Noorderlaan in een rechte lijn noordwaarts. Iets ten zuiden van Ekeren buigt deze met een boog van 90 graden naar het westen. Midden in beeld staat een flatgebouw in noord-zuidrichting en erboven ligt een complex met vijf grote gebouwen. Deze kazerne is genoemd naar de plaatselijke benaming 'Luchtbal' (waarna ook een stopplaats van de NMBS is genoemd).

11. Het flatgebouw is ongetwijfeld één van de eerste hoge woningcomplexen in Antwerpen voor de huisvesting van het grote aantal werknemers in de zich steeds uitbreidende haven. Links ervan is één van de legeringsgebouwen van de kazerne 'Luchtbal' te zien.. Op de voorgrond rijden op een vrije baan al heel wat jaren de trams van de MIVA (lijn 1 tussen Zuid en Luchtbal).

12. Eduard J. Bouwman fotografeerde op 19 april 1957 op ongeveer dezelfde plaats een tram op de vele kilometers lange lijn 72 (Antwerpen-Centraal - Ekeren - Luchtbal - Hoevenen - Kapellen - Putte). Het tramstel bestaat uit NMVB-motorrijtuig 10197 (gebouwd in 1936) met bijwagen 19354 (gebouwd in 1946). Rechts in beeld staat hetzelfde flatgebouw als op de foto hiervoor. Zoals met meer flatgebouwen in Luchtbal is gebeurd, werd dit in de loop van de jaren met enkele verdiepingen verhoogd, waarbij het schuin aflopende dak plaats heeft gemaakt voor een plat dak. De tram lijkt op een 'vrije baan' te rijden. Links is de toren van de Sint-Lambertuskerk van Ekeren te zien, terwijl de Noorderlaan nog geen enkel verkeer lijkt te hebben...! Kom daar nu eens om...!

13. Een eind verderop (nu aftakkend van de Noorderlaan) kwam je in vroeger dagen Ekeren binnen via de Steenstraat. Gezicht op de Steenstraat te Ekeren, circa 1910. Uiterst rechts is boven de huizen nog juist de toren van de Sint-Lambertuskerk te zien.

14. Gezicht op de Steenstraat te Ekeren, 2021. Enkele panden, zowel links als rechts, zijn op beide beelden goed te herkennen. De gaparkeerde auto's links staan als het ware op de vroegere tramweg.

15. De ligging van de tramweg is ingetekend op een hedendaagse foto vanuit de lucht. Een vergelijking met oude ansichtkaarten laat zien, dat de rails lang niet altijd uiterst links of rechts van een weg lagen. Zo goed mogelijk is het tramwegtracé vanuit de Steenstraat (onder) via de Markt (met wisselplaats) naar de splitsing ingetekend. Vervolgens was er enerzijds een aftakkend traject naar het westen) en anderzijds een rechtdoorgaand traject (via destijds nog Dorpstraat, later ook Kloosterstraat) en de Kloosterstraat in de richting van Hoevenen (rechtsboven).

Het traject, dat in westelijke richting aftakte (en langs 'Groot Hagelkruis' ging), werd per 18 novermber 1929 buiten dienst gesteld. Vanaf die dag werd de verlenging van de Noorderlaan naar de nieuwe havenuitbreidingen in gebruik genomen en reden alle trams in de noordwesthoek van de Noorderkempen (voorzover van toepassing) vanaf Luchtbal voortaan over het nieuwe tracé. Het traject in noordelijke richting vanuit Ekeren ging via de Dorpstraat en Kloosterstraat naar Hoevenen en verder naar Stabroek (en later nog naar Kapellen en Putte).

16. Een tram uit Bergen op Zoom met een Belgische locomotief rijdt vanuit de Kloosterstraat de Markt in Ekeren op. Vanaf het prille begin in 1887 waren er twee routes tussen Nederland en Belgie mogelijk, of via Oorderen en Wilmarsdonk of via Stabroek en Hoevenen. In het eerste geval kwam je in Ekeren via het 'Groot Hagelkruis' de Markt op, in het tweede geval langs de Kloosterstraat om dan via de Steenstraat het dorp weer te verlaten. Links van de tram staat het beeld van koning Leopold II. Ansichtkaart uit circa 1905.

17. Gezicht vanaf het noorden op de Sint-Lambertuskerk te Ekeren, met aan de oostzijde (links) de wisselplaats. De toren kreeg in 1911 een spits. Midden op het plein staat het beeld van koning Leopold II. Ansichtkaart uit circa 1905.

18. Gezicht vanaf het zuiden op het gemeentehuis met aan de oostzijde (rechts) de wisselplaats. Midden op het plein staat het beeld van koning Leopold II. Ansichtkaart uit circa 1905.

19. Gezicht vanaf het zuiden op het aftakkend wissel naar Zandvliet, midden op de Markt. Koning Leopold II houdt nog een oogje in het zeil, maar inmiddels is hij al heel wat jaren geleden verwijderd...! Ansichtkaart uit circa 1905.

20. De toren van de Sint-Lambertuskerk kreeg in 1911 weer een spits. Foto's zonder spits (links) zijn dus zeer zeldzaam.

21. De kaart brengt het oude tracé vanaf Merksem (geel) en het nieuwe vanaf Antwerpen (rood) in beeld. Het oude deed het centrum van Ekeren aan en het nieuwe vanaf Antwerpen lag langs de nieuwe Noorderlaan tot aan Oorderen. Vanaf het centrum van Ekeren tot aan Wilmarsdonk zijn mij tot op heden, zowel van het oude als van het nieuwe tracé, geen foto's bekend.

22. Een stoomtram passeert in Wilmarsdonk over de Polderdijk (destijds als Boulevard aangeduid) in noordelijke richting. Het hoge huis rechts in beeld, staat op de volgende ansichtkaart links in beeld. Ansichtkaart uit circa 1905.

23. Een stoomtram, getrokken door een Belgische locomotief (nummer 734), passeert in Wilmarsdonk over de Polderdijk in zuidelijke richting. Het hoge huis links in beeld, staat op de vorige ansichtkaart rechts in beeld. Ansichtkaart uit circa 1905.

24. De kerktoren van Wilmarsdonk stak hoog boven de bebouwing van het dorp uit. Het leven van de dorpsbewoners kabbelde jaar in jaar uit rustig voort, totdat de autoriteiten van Antwerpen hun zinnen zetten op een hele grote uitbreiding van de haveninrichtingen. In tegenstelling tot de hele kerk van Oorderen werd in Wilmarsdonk de toren nog behouden. Hoe en waarom dat kon, is voor mij in nevelen gehuld. Ansichtkaart uit circa 1925.

25. en 26. De kerktoren van Wilmarsdonk is het enige gebouw dat resteert van het vroegere dorp. Deze staat inmiddels al tientallen jaren onbereikbaar ingeklemd op een groot bedrijfsterrein met containers. Links: Ansichtkaart uit circa 1910. Rechts: Foto, gemaakt op 30 april 1980 (Koninginnedag in Nederland). De postzegel en het stempel op de beeldzijde van de kaart is zeldzaam, temeer omdat het dorp al bijna honderd jaar geleden zonder veel scrupules van de kaart is gevaagd.

27. De kerktoren van Wilmarsdonk is het enige gebouw dat resteert van het vroegere dorp. Deze staat inmiddels al tientallen jaren onbereikbaar ingeklemd op een groot bedrijfsterrein met containers. Foto, gemaakt op 30 april 1980 (Koninginnedag in Nederland).

28. Veertig jaar later is het terrein rondom de toren nagenoeg volledig bebouwd met grote opslagloodsen. Niemand kan bij de toren zonder toestemming. De toren staat iets rechts boven het midden van de afbeelding.

29. In de eerste jaren na de sloop van de kerk en dorp leverde de toren het bovenstaande beeld op. Inderdaad was eerst alles wat er ooit stond volkomen van de aardbodem gevaagd en onder veel zand bedolven. Pas toen kwamen er monsterlijke overslagkranen en loodsen tot stand.

30. De polderdorpen straalden voordien een en al rust uit. Zo ook de Zandstraat in Oorderen, totdat de autoriteiten van Antwerpen hun zinnen hadden gezet op een flinke uitbreiding van de haveninrichtingen. Ansichtkaart uit circa 1925.

31. De kerk van Oorderen lag wat excentrisch aan de noordzijde van het dorp. De toren van de kerk gaat bijna geheel schuil achter het gemeentehuis. Het leven van de dorpsbewoners kabbelde jaar in jaar uit rustig voort, totdat de autoriteiten van Antwerpen hun zinnen hadden gezet op een hele grote uitbreiding van de haveninrichtingen. Ansichtkaart uit circa 1925.

32. Oorspronkelijk reed de tram vanuit Wilmarsdonk via de oude dijk (rechtsonder in beeld). In de jaren twintig en dertig kwam er een nieuw tracé tot stand via een nieuwe aangelegde weg (linksonder in beeld). Het emplacement van Oorderen bleef nog vele jaren op de oorspronkelijke plek gehandhaafd en was bereikbaar vanuit het nieuwe tracé ten westen van het dorp.

33. Veel lokaal vervoer was er tussen de polderdorpen niet. Enkele stoomtrams per dag met soms maar een enkel reizigersrijtuig en een bagagewagen waren al meer dan voldoende. Het stationsemplacement in Oorderen lag buiten het dorp. De tram in beeld was even te voren van rechts gekomen en met een boog van 90 graden naar links (in westelijke richting, zie ook kaart) gedraaid. Op de ansichtkaart uit circa 1925 is dat goed te zien; de laatste rijtuigen hangen nog in de boog. Het stationsgebouw van Oorderen mocht er overigens wel zijn. Menig stationsgebouw langs lokale lijnen bij het spoorwegbedrijf was niet veel groter van omvang. De grote kerk van Oorderen stond links buiten beeld.

34. Gezicht vanuit het oosten op het tramstation te Oorderen met een uit het noorden afkomstige tram.

35. In de aanloop van de uitbreidingen van de havens ten noorden van Antwerpen in de jaren dertig kwamen in de polderdorpen verschillende tramlijnen onder de elektrische draad. Links staat een stoomtram (locomotief met bagaggewagen en drie rijtuigen) klaar voor vertrek naar Zandvliet. Rechts staat een elektrisch tramrijtuig, dat sinds 18 november 1929 als lijn 0 tijdelijk (als proef) werd ingezet voor de dienst tot aan Oorderen. Het duurde echter nog tot op 3 mei 1931, voordat de hele lijn vanaf Antwerpen Dam tot aan Blauwhoef onder de elektrische draad kwam. Ansichtkaart uit circa 1930.

36. Wie in de negentiende eeuw en in het eerste kwartaal van de twintigste eeuw had gehoopt op eeuwige grafrust bij de kerk, kwam later bedrogen uit. Evenals in het naburige Wilmarsdonk bleef er uiteindelijk ook in Oorderen niets overeind van de eeuwenoude kerk met fraaie praalgraven en omgeving.

37. Zoals op de voorgaande kaart is te zien kwam er in de jaren dertig ten westen van Oorderen een nieuw tramwegtracé (langs een nieuwe autoweg) tot stand, waarbij het emplacement van Oorderen nog tijdelijk in dienst bleef. De tram rechts draait juist naar het emplacement Oorderen af en maakt als zodanig de weg vrij voor de tram links, die uit Zandvliet en Blauwhoef komt.

38. Vanwege de aanleg van het nieuwe kolossale rangeerterrein 'Antwerpen-Noord' van de NMBS moest een deel van het traject tussen de 'Bevendebrug' en het Fort Oorderen in westelijke richting worden omgelegd. Op de kaart is het nieuwe tramwegtracé met een dunne lijn en blokjes goed in beeld gebracht, zelfs deels op een vrije baan liggend. Op 4 januari 1931 werd dit een feit (zie kaart).

39. Gezicht vanaf het zuiden op de 'Bevendebrug'. Hoe die aan zijn naam kwam, is mij niet bekend. Misschien was dat te wijten aan de slappe veengrond? Ansichtkaart uit circa 1910.

40. Een stoomtram van de NMVB passeert de 'Bevendebrug' over het Grootgat in Oorderen en rijdt in noordelijke richting (Zandvliet en eventueel nog verder naar Bergen op Zoom). Ansichtkaart uit circa 1910.

41. Een tram uit Antwerpen met bestemming Blauwhoef rijdt op 27 maart 1959 op het nieuwe traject nabij Oorderen. Niet veel later wordt het 'Redoute Oorderen' bereikt (zie kaart). Vanaf 1 oktober 1961 reed er echter geen enkele tram meer op deze plek.

42. Er lag op het traject bij Oorderen aan de zuidwestzijde van het rangeerterrein Antwerpen-Noord (zie kaart) nog niet meteen een spoorwegviaduct voor de NMBS. Dat kwam pas later, waarschijnlijk in het begin van de jaren vijftig. De tram staat even stil voor een overweg. Foto uit circa 1935.

43. Een tram van de NMVB met motorrijtuig 9665 uit 1926 en twee bijwagens is op 6 juni 1953 op weg van Antwerpen naar Zandvliet. De foto is gemaakt ter hoogte van het spoorwegviaduct aan de zuidwestzijde van het rangeerterrein Antwerpen-Noord (zie kaart).

44. Op de kaart is het tramwegtracé in blauw aangeduid. Bij het dorp Oorderen lag de tramweg vóór 1929 op de oude Polderdijk en het stationsemplacement kort na een bocht in westelijke richting, waarna de bestaande dijk verder werd gevolgd in noordelijke richting. Bij de aanleg van het rangeerterrein Antwerpen-Noord van de NMBS in de jaren dertig, werd deze dijk niet gehandhaafd, maar omgelegd in westelijke richting tot kort voor het 'Grootgat' bij het Fort Oorderen. De tram kwam hierbij aan de westzijde van de nieuwe weg te rijden. Pas toen kon het bestaande tracé in de richting Blauwhoef en Berendrecht verder worden gevolgd.

45. Kruispunt Blauwhoef, 4 mei 1960. Een NMVB-motorrijtuig met bijwagen komt, ingetuigd als 'Lijn 77', van Zandvliet en rijdt naar Antwerpen. Het motorrijtuig rechts komt uit Ekeren en gaat naar Lillo. De lijn naar en van Zandvliet werd opgeheven op 5 november 1960. Het gedeelte van Blauwhoef naar Lillo volgde op 27 mei 1961. Enkele jaren later moest het hele landschap plaatsmaken voor de uitbreiding van de Antwerpse haveninricht3ingen met bijbehorende haven- en industrieterreinen. Overigens heet de boerderij met café op de hoek 'De Blauwe Hoeve'. Foto Technische Dienst Havenbedrijf.

46. Kruispunt Blauwhoef, circa 1960. Een NMVB-motorrijtuig komt, ingetuigd als 'Lijn 77', van Zandvliet en rijdt naar Antwerpen. Het motorrijtuig links komt uit Lillo en gaat naar Stabroek, Hoevenen en Ekeren.

47. Kruispunt Blauwhoef, circa 1960. Een NMVB-motorrijtuig met bijwagen komt, ingetuigd als 'Lijn 77', van Zandvliet en rijdt naar Antwerpen. De lijn naar en van Zandvliet werd opgeheven op 5 november 1960.

48. Nieuwsgierig naar de plaats van het vroegere kruispunt Blauwhoef is na passen en meten op oude en nieuwe kaarten dit punt gereconstrueerd in een foto uit Google Earth. Linksonder ligt Lillo en middenboven Berendrecht.